Kuñakarai
ha karaikuéra mayma:
Tapendepyhare
pòräite
Péina aju penerendápe omombe’upotávo peëme ojehai ñepyrümaha
ñane ñe’ëme “Ensájo”. Péicha oñembohéra karai ñe’ëme haipy ndaha’éiva ñe’ë
poty, ndaha’éiva ñe’ë syry ha ndaha’éiva avei ñoha’anga; péa hína irundyha
haipy ha ojoavy umi mbohapy tenonderégui.
Mayma yvypóra ñe’ë, oñeñepyrü guive ojehai, hekojera ohóvo ha
neipamírentema oikotevëma ñe’ë poty rehe. Ha mba’érenepa aje upéva. Oje’e niko
ko’ä ja’éva ojoupekuéra rupive, ndaikatuiha ja’epa opaite ja’eséva; oï
ofaltáva, noimbáiva. Mbyky, ipererï ha ipo’i ko’ä ñe’ë jepiguáva ja’epa haguã
ipype yvypóra remiandu. Upévare ñaikotevë ñe’ë ipepóva rehe; ha upéva hína Ñe’ë poty. (poesia)
Upéi jatopa noimbái jeýnte upévape ha ñaikotevëma ojehechauka
ñandéve mba’éichapa tapichakuéra oñemongu’e hekovépe; umíva jahechárö mante
jaikuaa poräta ñande ñaneñemongu’e reko avei. Upevarä ojejapo Ñoha’anga ( teatro) Oï niko ñande apytépe tapicha oporoha’ä kuaáva, ha
umíva ñamomba’apo ohechauka haguã ñandéve tapicha rekove rupive ñande rekove
tee.
Péva rire, umi yvypóra ñe’ë heko jeravénte ohóvo ha oikotevëma
avei mombe’u gua’u oporombo’éva rehe, ha upéva hína Ñe’ë syry ( narrativa). Upéva rupive oñemombe’u ñandéve tembiasakue gua’u, ku
añeteröguáicha, ha umíva umi tembihaipy rupive jaikuaa heta mba’e.
Péro niko upépe oguähëvo pe yvypóra ñe’ë ojetopa noïmbái
jeýnte ha ojehekave. Mba’énepa pe ofaltáva gueteri chupe. Ha upéi ojejuhu pe
tembihaipy irundyha, karai ñe’ëme oñembohérava “Ensayo”. Péva niko hína ñe’ë
syry ipyahapyre oguerúva apytu’ü poty; yvypóra remiandu, hembirecha ha
hemimo’ä. Péro niko oñemoïva'erä
iporä haguäicha (artisticamente), ñanemovy'a haguäicha, pórke la "Ensayo" niko "arte", ndaha'éi "ciencia".-
Ko’ä tembihaipy irundyvéva ojoyke’y ha oï oñondive Ñe’ë
ñembojegua pe, karaiñe’ëme hérava
Literatura pe; äva hína ñe’ë jehaipyre iporäva, ohapojo’o pypukúva yvypóra
remiandu, omohovana, oipyso ha ombopotýva ñe’ë.
Tekotevë avei jaikuaa ko’ä tembihaipy ndoiporuiha umi ñe’ë
tembikuaa tee (ciencia) oiporúva. Upéva
niko oï hína apárte jey ävagui, ha karaiñe’ëme oje’e chupe lenguaje de la ciencia, térä lenguaje científico. Ñande ikatu ja’e hese tembikuaa tee ñe’ë.
Upéicha ramo jareko heta tape osegíva yvypóra rembikuaa. Ha
katu pe ñandéve ñane’interesáva ko pyhare hína umi irundy tape oguataha rupi
Ñe’ë Ñembojeguapy (Literatura).
Ko ñane ñe’ë guarani oñepyrüva’ekue ojapo Ñe’ë poty yma ñane retä
isäso mboyve guive voi. Oñereroguähë ñandéve upe ramo guaréva “Che luséro
aguai’y”. Upéi, karai Francia tiémpope ojehai “Tetä purahéi”, ha Lópe tiémpope
katu “Kampaménto Sérro león” ha heta ñe’ëpoty opaichagua. Gérra Cháko mboyvemi
oñepyrü Ñoha’anga (teatro) guaraníme ha ramónte oñemoñepyrü hague Ñe’ë syry (narrativa).
He péina niko ko pyhare jaju jaguerovy’ávo ko’ä tapicha
rembihaipy oñemboatýva peteï libro pe,
ha oñembohérava : Ñene retäygua remimo’ä ojehaíva guaraníme. Ñehendúvo ko téra
ha’ete ku ojejuhúmava mba’éichapa ja’éta
guaraníme “Ensayo”; ñemo’änte ho’áva hese “Temimo’ämby” (ensayo).
Ha jaleévo ko’ä tapicha rembihaipy ñemo’änte jarekómava añete guaraníme pe
Temimo’ämby.
Mba’éicharöpa péva oiko, ñañeporandu,
ha oñemombe’u oiko hague pe áño 2015 pe, ñoha’ä peteï, karai Rafael Barret rérape ojejapo, ha upévape itenonde hague ñoha’äme Hugo Florencio Centurión
Mereles, Felicita Arenas ha Indalecio Riquelme Cantero. Hapykuéri kuerainténte
oike hague Carlos Humberto Bedoya Guillén ha Idalino Peña Ojeda.
Karai Florencio Centu rembiapo héra: Kuña guarani.
Takuapu, temitÿ ha tataypy pa’üre. Pévape omombe’u ñandéve kuña rekove Ñande
Jarýi Jusu guivete voi ha upevarä ojevale Nimuendaju Unkel rembiapokuére,
omombe’upotávo mba’éicha oñembojehu raka’e kuña ñande ypykuéra Apapokúva
rembikuaápe. Oiko kuimba’e raë ha upéima ha’e ombojehu kuña peteï ña’ëme.
Paï-tavyterä katu he’i kuimba’e ojejuhúma ramo ha’eñoiterei ojapo hague iñirürä
kuña peteï inimbógui, ohekýiva ijeguakágui. Upévare ha’ekuéra he’i: kuimba’e
ijeguakágui ojapo ijeguakarä. Libro
arandu omomba’eguasúva Xudio ha Krihtianokuéra katu he’i Ñandejára ojapo rire
kuimba’e ña’ügui ohekýi hague chugui, oke
aja, peteï ikohtílla pehë ha upévagui ojapo hague chupe iñirürä. Mbohapyvépe
ñahendu kuimba’e raë oiko hague ha upéima kuña. Upévare karai centu oñeporandu
oimépa äva rehe voi pe kuña akói oñembotapykue, ojerereko’i, noñemomba’epái ha
akóinte oñemboyke, opaite tetäme, ymaite guive ha ko’äga peve.
Upéi osyryry ñane retä Praguái rehe háma ha oñapipï oúvo
mba’eichaitépa ojerereko asy kuña paraguái, jepe ramo ojekuaa mba’éichapa ha’e
ipyapy ha ojepytaso ñene retä ñemopu’äräre. Ombojoaju kuña guarani ha kuña
paraguái rekove ha ojuhu moköivépente oiko asy, oiko vai, oñembotapykue.
Oikemive rire Centu ohesa’ÿjo ñande reko, ohupytymo’ä kuri Temimo’ämby.
Kuñakarai Felicita
Arenas katu ombohéra hembiapo: Mbohapy ñe’ëpapára añete oikovémava sa ary.
Pévape oipyguara Carlos Miguel Jiménez,
Crispiniano Martínez González ha Teodoro S. Mongelós rembiapokueita. Äva rehe
he’i “Ñe’ëpapára añete” oikovémava 100 áño ñande apytépe.
Omombe’u Carlos Miguel
rekovekue ha omomba’eguasu hembiapokue. Omboaty aty ipurahéi tetäme, kuña
paraguáipe, okarayguápe, mborayhúpe ha opaite mba’épe. Crispiniano rembihaikuépe otopa mba’éicha oiporu porä ñane ñe’ë;
mba’eichaitépa ombojegua porä ha omombe’u kuaa yvypóra remiandu, ha ombohysýi
hembapokueita.
Te’o
Mongelo rembihaikuépe ohechauka oykeko mbareteha tapicha mboriahúpe,
opurahéi okarayguápe, omomorä kuña paraguái, ha oguerojahe’o tetä Paraguái
rembiasa asyeta.
Felicita rembiapopy rehe ikatu ja’e: iporäite ramo jepe, ndoikeiha gueteri Temimo'ambýpe; péva oike Crítica literaria pe, ha upéva peteï ciencia, orekóva ijejapo reko (metodología), ndaha'éi arte; ha’e
ombopypukuveva’erä hembiapopy ogueroguähë haguä Tmimo’ämbýpe.
Indalecio
Riquelme ombohéra hembiapopy “Ko’ëju. Ára jepapa”. Ohesa’ÿjo ha
omyesakä mba’éichapa ojepapa ára ymaite guive. Omombe’u mba’e tiempo pe pa ko
yvy ojerepa ijehe, mbovýpepa omboty ijere kuarahýre; jasýpa mba’eichaite ojere
ko yvýre ha hendive, oñondive, ojere hikuái kuarahýre. Umíva umi movimiento gui
oñerenohë ára jepapa: peteï ára, peteï mes, peteï áño. Indalecio oipota jaipapa
jey ñande jasyjere (mes) jepapa reko, ñande ypykuéra guaraníva oipapámi haguéicha.
Oipota ñamopeteïmba mesekuéra ha ñame’ë enterovetépe 28 dia; tove tojojapaite
ha tajareko 13 mése, jasyetére voi ohóva, pe unáñope. Ohechauka upéicharö
jarekotaha 364 dia, ha pe peteï hembýva toñemoï pe mes ipahaitépe guápe; upéva
upe jasyjere añoite toreko 29 dia.
Indalecio ombohysyýi mba’e mba’épepa ideprovéchota péicha
jaipapa ramo tiempo, ha he’i ikatuha jajapo, ojapo haguéicha Emperador Romano
Julio César ha Papa Gregorio XIII, oheja haguã ñandéve “calendario juliano” ha
“calendario gregoriano” ko’äga jaiporúva jajúvo.
Chéve ramo guarä Indalecio rembiapo ndaha’éi avei Temimo’ämby, Ensayo ojeheróva. Ko’ä hembikuaaita oike hína Tembikuaa tee ñe’ëme; lenguaje científico pe ija äva. Ha péva
pe ñe’ë reko oikotevë avei ñane ñe’ë.
Karai Humberto Bedoja
ombohéra hembiapopy ARETE, ha mba’ére nipo, nahesakäporäi chéve. Ha’e ojapyhy
tetä rembiasakue gérra guasúrö ha upe riregua avei. Jalee syryry poräiterei
karai Humberto rembihaipy. Heta mba’e omyesakä. Ha katu chéve ramo guarä
hembiapo ndaha’éi ensayo, ndaha’éi Temimo’ämby,
péva avei lenguaje científico,
tembikuaa teete ñe’ë, la ihtória niko peteï
ciencia, tembikuaa tee, ha upépe che amohenda karai Humberto rembiapo.
Karai Idalino Peña
Ojeda ohesa’ÿjo hembiapópe pe emilianore hérava “Primero de marzo”, ñe’ë poty ojehayhuetéva ogueropurahéi rupi ñane retä
rembiasa asykueta ha ijepytaso. Idalino rembihaipy katu oguhtoitevéntema jalee,
oñembojaite rupi guarani paraguái rehe, ndojapyhypái ramo jepe.
Chéve ko oñembohasy umi mbo’ehára pyahu rembihaipy jelee;
hetaiterei aikova’erä ombojere antende haguã umi ñe'ë pyahueta ha amo ipahápe chepicha. Upévare
aguerohory guarani paraguáipe ojehkrivíva ha ikatúva oimeraëva guarani poruha
ontende.
Idalino rembiapo avei jagueroikeva’erä crítica literaria pe, ndaha’éi gueteri Temimo’ämby, Ensayo.
Opáichavo, iporä ja’e, ñanemokyre’ÿha ko’ä tapichakuéra ñeha’ä,
pórke ohechauka ñandéve mba’éicha okakuaa ohóvo ñane ñe’ë haipýpe.
Ojojapotaitémaha umi ñe’ë okakuaapa pyre
rehe, ha upe peve ñagueroguähë va’erä ko ñane ñe'ë guarani.
Chepojopy mbarete ko’ä tapichápe.
Aguyje.
TadeoZarratea Abril 30, 2016 ramo.
No hay comentarios:
Publicar un comentario