lunes, 10 de noviembre de 2014
Tio Rréi Kasokuerakue / Los Casos del Tío Rey
Opaite
mba’e voi niko tuichava’ekue pe tio Rréi rehe.
Tuichaiterei voi niko hete, haimetete voi ohupyty do métrro; iku’a guive
yvatévo rehecha háse ñande rapicha; umi ipy mokõive ichara guasu ha itopéto; pe
hova jasy renyhẽicha ojajái; iñe’ẽ pyrusu ára sunúicha; iñarandu pypukuve
mba’éguimbo ha rerovia’ỹ haguãicha heko
karai ha oñeñanduuka kuaa hapicha renondépe. Ipyapy. Nda’ipóri hapicha
ogueraháva chupe ipýre. Ha la ipy’aguasukuépe ndahasahái; oguereko voi hechapyrãicha
ñande rapicha kuimba’e. Iñe’ẽkuaaikoe va’ekue.
Ha’etémi voi niko ku ombyatypaitéva ijurúpe
añetegua oĩhaguéicha. Ndatopáimi voi
che aipo hendape’ỹ oĩva umi
he’ietáva apytépe.
Ndaikatúi
ja’e hese: péva hína pe tapicha paraguáipe orrepresenta porãvéva, pórke
nda’upéichai. Ha’e niko peteĩ paraguájo
ha’eño reíva ijojaha’ỹgui.
Jutygua ha okarayguaite, chokokue ijyvy tee’ỹva, chakore ijorgullósova
ijeheve, ndoleeiete asy, iliveral kangue ha ikatóliko mbarete.
Ko’ã
heko rechaukaha ha’e voi ombotuicha tuichavémi ha ohtira ijehe opaichagua ñe’ẽrenduka,
jehovaka térã ñembojaru; ha umíva ha’e ombohovái ñe’ê añetetegua oporohapývape
péro o’ofende’ỹre hapichápe.
Jahejáramo
ko tio Rréi oje’o tapicha mandu’águi,
jutýpe ha opaite hendápe, oĩha rupi tapicha oikuaava’ekue chupe, niko… ñane
mba’erechakuaa’ỹgui jahejáta oñehundi rei. Che adeve chupe che ñe’ẽ, ha’e va’erã
va’ekue kuri iñeñotỹhápe. Tãimbiti’ỹetére
ojerure va’ekue chéve ha añekompromete atã va’ekue chupe, pórke he’ími chéve
ndohoseiha ko múndogui kirirĩhápe. Ha katu niko upéva noñekumplivéima
araka’eve, pórke upe ramo ndaikatúi rire ramo ajapo ama ha tape vai káusa, ko’ãga
ndajapomo’ãvéima voi pórke añandu upéva he’ise ajedehpediha’aína tio Rréigui;
amondotaha chupe ko múndogui. Ha upéva
noĩporãi. Ñande ñaikotevẽ hese, tove toikoveve ohóvo ñande apytépe, noĩsevéima
ramo jepe, pórke ha’e niko tapicha
tembiecharãva ha upévare oikotevẽ hese
hetãyguakuéra.
Kóva
ko lívro niko ohkrivi tio Rréi ha oheja chéve che akâme. Chéve ramo guarã ha’e
oñanduva’ekue voi la ojepuvlikataha, pórke ndacherasáimi voi opyta’ỹre omombe’u
chéve hembiasakue. Ha péina ápe amoĩ iñe’ẽ teete reheve voi. Aheja ha’ete voi
tomombe’u peẽme omombe’úmi haguéicha chéve. Nahi’ãi ko’ã hemimombe’upy
oñemopererĩ térã oñembohesa’yju. Aipota pejuhu ijaraite jurúpe voi ã ijurupore. Upévare añeñangareko ani haguã
che cheremimo’ãva ojehe’a tio Rréi mba’éva rehe. Añandu tekotevẽha añemoĩ
hembijokuái ramo ko’ãga marõveguáicha.
Ha péina ápe, aipeka ha aheja pende pópe ko hembiapopyre,
ikatu kuaa haguãicha tio Rréi ñe’ẽ, ára
sunúicha hyapúva, oguahẽ pende apysápe ako herũgua ruguaite guive.
SEMBLANZA DE TÍO REY
Todo era grande en tío Rey: su cuerpo vigoroso
de casi dos metros de altura; su torso imponente; sus enormes píes; su
llamativo rostro; su voz de trueno; su penetrante sabiduría y su increíblemente
alta y sólida dignidad personal. Su
valentía ciudadana dictaba cátedras de insospechada altura. Era locuaz y parecía reunir todas las
razones. Jamás pude desaprobar un
razonamiento suyo.
No era un arquetipo de paraguayo sino una
personalidad singular: campesino yutyense, agricultor sin tierra propia,
orgulloso veterano de la Guerra del Chaco, totalmente analfabeto, liberal de
convicciones y católico militante. Estas
características las sobredimensionaba él mismo, atrayendo sobre sí toda clase
de desafíos, choques y chanzas a los cuales respondía con verdades quemantes
pero sin ofender.
Sería un desperdicio dejar que tío Rey muera
en la memoria colectiva de Yuty y de tantos otros lugares donde fue
conocido. Honestamente le debo el
discurso que debía pronunciar en su entierro.
Me lo hizo prometer varias veces porque no quería irse de este mundo en
silencio. Pero aquella promesa ya
quedará incumplida por siempre, porque si en su momento no pude hacerlo por
causa de la lluvia, del mal tiempo y el cierre de los caminos, ahora me niego a
hacerlo por cuanto que significaría despedirlo a tío Rey, despacharlo de este
mundo. Y eso no quiero. Creo que es
necesario que siga viviendo porque es hombre paradigma, y por tanto, muy útil a
sus compatriotas.
Este es un libro que tío Rey dejó escrito en
mi memoria. Es posible que haya presentido su publicación porque no perdía
oportunidad para contarme sus anécdotas.
Aquí las pongo con su propia voz.
Dejo que él mismo se las cuente, tal como a mí me las contaba. No quiero que sus relatos pierdan la fuerza
original ni la impronta de su autor; por eso me he cuidado de mantenerlos a
salvo de mis ideas personales. No puedo
menos que serle fiel a tío Rey, ahora más que nunca. Les dejo abierto este libro para que la estentórea voz de tío Rey les llegue desde la eternidad.
- 1 -
TUICHA MBA’E
LA JALEEMI
–
Emombe’úpy ñandéve tio Rréi la gérra Chákopa mba’éicharaka’e – he’i chéve che
sovrínokuéra Paraguaýpe. Ha ha’e chupekuéra:
– Chéve chamígo rei peporandúta la
gérra Chákopa mba’éicharaka’e, pórke che peteĩ trríhte soldádo upérõ. Ha la
soldádo ndaikatúi oikuaávo mba’eve pórke ndohechái máhke yvy ha yvága; noñe’ẽi
la mburuvicha guasu kuéra ndive; ndoleéi mba’evéichagua dokuménto. Sólo
orresivi itrrusion ha oñorairõ. Ha che upeichaguare. Ndaikuaái mba’eve pórke
upérõ añorairõ aikóvo priméra líñape.
Hetáko
oĩ che rapicha tavy, soldádonteva’ekue avei ha ko’ãga rupi ñahendu iñarandu
múndope. Ha’e katu la oikuaapáva. Ha che ha’e umívare: ijapu kavalleria. Ni
oficial py chamígo ndoikuaapái la oikóva. Ha upéva isensíllo. Nde reñorairõ
ramo reína ápe, ndereikuaái la ótrro henda rupi oikóva. Solaménte lo xéfe la
oikuaapáva la movimiénto. Umívana toñe’ẽ térã tohkrivi la tapykuere. Che
umívape aroviáta. Ore soldádo sólo roikuaa ore rapykuere, ore rembihasakue, ha
upéva peve. Ndovaléi chamígo ñandejapu. Ojekivoka la kamaráda oñemoaranduséva.
Ha
che katu chamígo menoiteve voi aikuaáta pórke opa ivaivehápe añemoinge.
Ojeporavo voi chéve la ivaivéva pórke chetavy, ndaleéi.
Si
eguatápy chamígo, ko’a Saxóña ehtádio pema voi oñepyrũ la ñembojoavy. Ápe niko
oĩva’ekue la akantonamiento guasu. Upe ñembojoavýpe oje’e klasifikasion. Che
chemandu’a, roguãhẽre voi oremoforma la oficial ha he’i oréve:
–
¡Orekóva guive kínto grado tosẽ sínko páso al frente…!
Osẽ
mbovymi. Yma niko nde reikuaa la kínto grádo mba’e ohupytýva sa’i voi oĩ la
mboriahu memby, ha ãvanteko la gerrahápe ohóva, he’íva ku Emiliáno. Upéi he’i:
–
¡Orekóva guive kuárto grádo tosẽ kuátrro páso…! –. Ha upéicha oho hese,
oguejypa peve. Ha ropyta kuátrro ómbre pe peteĩ kompañíagui, la ikatu’ỹva
roguerova ni un páso. Upérõ oporandu oréve:
–
Peẽpa ndapeleeiete voi.
–
Ha nahániri – ro’e chupe.
–Peju
ápe tame’ẽ peẽme pene rembiaporã – he’i oréve, ha orereraha chamígo ojoheiuka
oréve váño. ¡Eguatána! La trraváxo iky’avéva.
Upe
ramo che ha’e chejupe: La aju jeýrõ sapy’arei la Chákogui, ha Ñandejára ome’ẽrõ
chéve famílla, amboleearã. Tuicha mba’e chamígo pe jaleemi. Che hetáma ahasa
ñemotĩ. Sapy’ánte umi karai cherayhúva onohẽ peteĩ lívro porã, ha’e
ohkriviva’ekue, ha he’i chéve: Erahamína elee ha ãga reju jeýpe ñañe’ẽmi hese.
Upéicha jave niko che la añembyapu’a
porã se ha aike… oimeraẽva chevolsíllope. Atĩ… chamigo.
Che
mba’e, la alee rire, hetaiterei mba’e aikuaaarãmo’ã. Ha ha’e avei: la tapicha
oleéva ha osegi itavy, itavységuintema
itavy, pórke la yvypóra rembikuaa ndaje ko oĩmbaite la lívrope.
Ha
upevére chamígo nakondenái che sýpe, la
nachemboleéi haguére, pórke ha’e itavýguinte oheja che avei chetavy. Ha’e
noñanduichéneraka’e la tekotevẽha jalee; péro che añandúma, ha upévare
añeha’ãmbaitéva chamigo la che famíllare, mboriahuve pa’ũme, ambolee vai mimi
joaite.
- 2 -
IÑARANDÚVAPE
AMBOGUY
CHE SOMBRÉRO
Amombe’úta
peẽme peteĩmi la che kasokue Chákope, pehecha haguã moõpa ojoavy la itavýva ha
iñarandúva.
La
iñarandúva chamigo, heta irrekúrso. Ndaikatúi voi rexode. Enteroite mba’épe
orekove idéa. Poloménongo idesarrolladove la iñapyty’ũ, aje.
Che
chamigo ni amágui ndaikeiva’ekue la ehkuélape, péro la gérra peteĩ ehkuéla
ndetuicháva, ha upépe che heta mba’e ambohyru.
Ndaikatúi
ja’e: “a’agradese Ñandejárape la gérra oiko haguére”, pórke upéva niko peteĩ
kósa ndevaíva. Oiméne aipo pekádo nacional mba’e voi. La gérra ndaikatúi
jaguerohory, péro niko ore ropartisipava’ekue ikatu roñandu satifaysion
chamigo, oredeprovécho haguére ore retãme.
Ha
guéno. Che amombe’umítante peẽme la ñande rapicha ikapasidavévapa mba’éicha
oiporu la iñakã.
Peteĩ
ára otoka oréve la patrrúlla. Kuátro soldado ha peteĩ sarxénto roho. Karia’y
preparádo la sarxénto Medína, peteĩ pirivevuigua. Heta roguata chamigo.
Mbyry’ái. Ivai la terréno, ha ku ndaikatúi ni ndejuku’a, pórke pe kane’õgui
niko sapy’ánte sikéra resapukaise, aje. Péro umícha jave ndaikatúi.
Ndoropillái
mba’eve, ha upémarõ rojapo la média lúna ha roheka jey la ore pikáda. Ka’aruláo
porã rojuhu, ha he’i la sarxénto oréve:
–
Águi niko jahátama trrankílo lo mitã, ha ñaguahẽta kuarahy oike rupi.
Japytu’umína sapy’aite.
–
Upéva la iporãva – ro’e chupe, ha roguapy. Orresollami lo mitã ha oñatõi
imatúla, ha’e la sarxénto katu onohẽmi chamigo peteĩ sigarríllo opita. Ha
upépengo ndaikatúi la rejerure mba’e umíva, ni nde rapicha soldádope, ha
menoiteve la nde superiórpe. Máhke orekóva, oreko; ha oreko’ỹva ohetũ hendive hatatĩngue,
ha ãga omombóvo pe hembyre nde rejapyhara reme’ẽ haguã ndejupe peteĩ un chúpo
kyra porã. Ha ku japitase… chamígo, jepe nandevísioi, pórke chéko ndachevisioi
la jepita.
Ha’e
la sigarríllo katu upérõ sa’i voi. Peteĩ lúxo derechoite… chamígo. Sigárro para
porã terã sigárro po’i la orekovéva lo mitã.
Ha
guéno, ha oguapyjeko chamígo peteĩ samu’ũ máta guasúre opita. Sapy’aitérõ guarã
ore lo kuatrro véva romongoráma chupe. Poloméno do métrro chugui roñemoĩ. Upéva
pórke ndereikuaái moõ gotyo pa omombotahína pe isigarríllo rembyrépe. Ha opita
heee… chamígo. Ha amáhke opapota ore hatãve rokontrrola. Lo mitã oñembotavy
añete, péro en posisión de sálto oĩhína.
Che
ha’e la chéve otokataha pórke aime iderécha gotyo. Ha ipuku la jepita chamígo;
ipuku voi. Ñanemopena rasy. Ipuku avei ra’e la milímetro kompañéro.
Okáitama
vaicha ndéve pe nde rapicha kuã, péro ndopoíri ave la isigarríllogui. Upéi
ojapo peteĩ movimiento ha… rehecháko tapicha osýiva ha tesa ojekutúva
popeguáre. Péro… nombói jey. Ipojáinte péicha; oipyhy omopẽ peteĩ ñuatĩ puku,
oikutu atrravesádo la isigarríllore ha opita chamígo opaite peve.
Ropyta
orejurujái hese. Mba’éiko eréta. La chéve mba’e umía umi idéa ndoumo’ãi che akãme.
Upévare che chamígo arrehpeta la chehegui ikapasidavévape. ¡Ke será la
iñarandúva katu!, ha’e voi.
- 3 -
RRÉI PYGUASU
(Dr.
Guillermo Vega pe guarã)
Ajépa
niko chamigo la ñande rapicha ava nañande’apói mba’evérõ. Chéve niko ko Jutýpe
oje’e: “Rréi pyguasu”. Oimeraẽva arriéro perõ terã guãiguĩ tie’ỹ, upéicha he’i
che rehe. Ápe che ndaha’eiete voi mba’eve. Péro anína aguãhẽ Paraguaýpe, ha
ajotopa umi karai ndive. Upépe che karaiguasu. Añekombida ápe ha pépe ha áutope
chereropasea koronel ha doytorkuéra. Ha oje’e chéve “Don Raimúndo”, terã “Don
Kavréra”, ha oĩ avei he’íva chéve “Tio Rréi”, ndaha’éiva che sovríno, che
amígonte. Umi che sovrinokuéra amigo. Karai arandu meme chamigo, nañe’ẽi ndéve
aína arriéro tavýre.
Chéngo
atĩ rei chuguikuéra pórke ndaha’éingo ijaveguakuéra, péro la iñarandúva
chamigo, ótrro trráto voínte ome’ẽ ndéve. Ndohekái voi nde rehe deféyto,
ojapoháicha tapicha tavy, síno pe mba’e ovalemíva, oime ramo rereko, onohẽta
ombovera ndéve. Che piko chamigo mba’e virtu areko, péro ndajalavái ndéve,
upevére oĩ la tapicha chemomba’eguasúva. Ha umívape a’agradesétamante.
Péina
hína pe doytor Véga, karai arandu chamigo; añeĩ piko oikotevẽta cherehe. Ha’e
he’i chéve “Tio Rréi”, ha jepeve chejare, che’yvytimbopa aguãhẽvo pe iñofisína
rupi, cherresiviarã ku torypaitépe, jáma katu chemboterere terã chemongay’u, ha
oñe’interesa che polémare. Ha michĩete ha cherregala peteĩ víno porã. Ha nde
niko reñandu voi pe máva rehe ndererohorypa ipy’aite guive terãpa gua’únte.
Upévare ako kuehe ha’e chupe:
“Nde
ha’e la che sovríno pohtíso ahayhuvéva pórke nde avei chembojerovia. Ojekuaa
nde rehe chamigo rejuha xénte porã apytégui ha reje’eduka hague Paraguái
rekoitépe. Poloméno la nde ru raka’e
karia’y entendído, pórke lnde ne adukasión rerekoha ko’ãga ndahetavéima oĩ ko’ãga.
Ahecha
chamigondekolorádo, ha upévare la rohayhu. Che korreli rire mba’eveve’arãmo’ã.
Oiméne nde la kolorádo porã, ndaha’eichéne mbatara ni hyekuejere, pórke umíva
otrroite voi la heko”.
Ha
aipo ha’e chupe pórke ko’ãga chamigo la kolor oporodividi añetete, ndaha’evéi
yma guaréicha. Ymámi niko ore roñombojaru la ore kolor rehe, ha rovy’a
oñondivekuéra. Péro ãga che añandu michĩ reporombojaru vai la polítika guio ha
nenupãta voi la xénte. La trrápo ári rupi ndaikatuvéi jajohayhu. Ñane pa’ũndy
la trrápo, la kolor. Ikáusa opa ne pariéntegui rejereva’erã. Upévare che ha’e;
poloméno ko’ãga itavyve la xénte, pórke la fanatímo ha tavy chamigo oñopariénte
aguĩete. Umíva ndaikatúi oñonega.
Ha
tekotevẽ chamigo umíva ñambo’yke, ikatu haguãicha jajohayhupa jey ko
Paraguáipe. Ápe chamígo jajohayhuva’erã pórke ñanembovy, ñanemboriahu ha ñande
tavy. Porayhu añoite la ñanemombaretétava. Upéva ore roñandu, rohecha ha rokomprova va’ekue pe gérra Chákorõ.
Suscribirse a:
Enviar comentarios (Atom)
No hay comentarios:
Publicar un comentario